Toxische schaamte: de onzichtbare rem op leiderschap

Iedereen kent het gevoel van schaamte. Je zegt iets onhandigs in een overleg, maakt een fout die zichtbaar wordt of mist een belangrijke afspraak. Je baalt, voelt je kwetsbaar en je schaamt je voor je gedrag of acties. Gevoelens die we allemaal kennen en natuurlijk zijn. Maar soms gaat dat gevoel dieper en blijft het hangen. Het beïnvloedt steeds meer hoe je denkt over jezelf, je werk, je relaties en je plek binnen het team. Dan kan het dat je te maken hebt met toxische schaamte.

In organisaties komt deze vorm van schaamte vaker voor dan je zou denken. Soms is dat stilletjes. Andere keren juist luid en zichtbaar. Je merkt bijvoorbeeld dat mensen zich steeds verder terugtrekken, zich continue inhouden en zich niet meer durven uit te spreken. En dat heeft impact op hun leiderschap, de persoonlijke en team prestaties, de onderlinge samenwerking en hoe veilig ze zich voelen in hun werk.

Wat is toxische schaamte?

Toxische schaamte is een diepgeworteld gevoel dat je als mens tekortschiet. Het is het verschil tussen “ik deed iets verkeerd” en “ik bén verkeerd.” Niet functioneel, maar verlammend. Het leidt ertoe dat mensen overmatig perfectionistisch worden, zich niet durven uitspreken of snel defensief reageren. In teams zie je het terug in mensen die altijd stil blijven, die kritiek vermijden of die zich snel buitengesloten voelen. En soms, in leiders die te lang blijven hangen in twijfel of besluiteloosheid.

Hoe ga je binnen je eigen leiderschap ermee om?

Toxische schaamte verdwijnt niet door eroverheen te stappen. Juist als leider is het belangrijk dat je leert herkennen wanneer dit gevoel een rol speelt in je gedrag of beslissingen. En vervolgens gaat het erom dat je besluit er anders mee om te gaan.

Wat kun je doen? 5 praktische adviezen:

1. Herken het patroon.
   Vraag jezelf af: wat maakt dat ik hierin blijf hangen? Reageer ik op wat er feitelijk gebeurt, of op een diepere angst voor afwijzing, gezichtsverlies of tekortschieten?
2. Normaliseer fouten.
   Spreek uit wanneer iets niet liep zoals je wilde. Daarmee laat je aan je team zien dat fouten erbij horen en creëer je ruimte voor leren in plaats van verstoppen.
3. Wees mild voor jezelf.
   Hoe spreek je tegen een collega die iets lastig vindt? Gebruik diezelfde toon voor jezelf. Zelfkritiek helpt zelden, mildheid wel.
4. Vraag actief om feedback.
   Laat merken dat je feedback waardeert en gebruikt. Daarmee maak je duidelijk dat groei belangrijker is dan gelijk hebben. En het mooie is dat je daarmee anderen uitnodigt om hetzelfde te doen.
5. Werk met een coach.
   Je hoeft het niet alleen te doen. Een coach helpt je om patronen sneller te herkennen, blinde vlekken zichtbaar te maken en nieuwe manieren van handelen te verkennen. Juist in het veilige gesprek ontstaat ruimte voor reflectie, groei en versterking van je leiderschap.

Hoe ga je om met een teamlid dat er last van heeft?

Je merkt het niet altijd direct, maar soms valt het op: iemand die ineens stil wordt in een vergadering, steeds meer de neiging heeft zich terug te trekken, of zich overmatig indekt voor elk besluit. Het is verleidelijk om dan snel te sturen op gedrag. Bijvoorbeeld door te zeggen “kom maar gewoon met je idee.” Helaas werkt dat vaak juist averechts.

Wat werkt wel? 5 praktische adviezen:

1. Laat weten dat je ziet wat iemand doet en het waardeert.
   Zeg niet alleen “goed gedaan”, maar benoem specifiek gedrag. Bijvoorbeeld: “Je voorbereiding hielp ons als team echt verder.” Kleine bevestigingen kunnen grote interne drempels verlagen.
2. Vraag wat er gebeurt zonder te duwen.
   Iemand die zich inhoudt doet dat vaak met reden. Door nieuwsgierig te vragen wat er speelde nodig je uit tot reflectie zonder oordeel.
3. Laat zien dat leren belangrijker is dan perfectie.
   Deel ook zelf eens iets dat je lastig vond of een moment waarop je iets leerde van een fout. Daarmee verlaag je de lat en versterk je het gevoel “hier mag ik mens zijn.”
4. Bouw aan veiligheid in je team.
   Creëer als team momenten waarin je samen reflecteert en elkaar feedback geeft. Waarbij je successen viert en bespreekbaar maakt wat onuitgesproken is. Heb je daar ondersteuning bij nodig? Onze ervaren teamcoaches hebben al vele (internationale) teams daarbij begeleid.
5. Vier kleine succeservaringen.
   Geef je teamlid de kans om in kleine stappen te werken aan zichtbaar resultaat en vier het bereiken daarvan bewust. Elk succes, hoe klein ook, bouwt vertrouwen op voor de volgende uitdaging.

Tot slot

Toxische schaamte is geen thema dat je direct herkent of waar mensen makkelijk over praten. Het uit zich zelden in taal als “ik schaam me”, maar vaak als terughoudendheid, perfectionisme of defensief gedrag. Juist als leidinggevende kun je het verschil maken door dit te herkennen bij jezelf én bij anderen. Bouw aan een cultuur waarin mensen zich niet kleiner hoeven te voelen dan ze zijn. Vier en maak gebruik van het potentieel en de aanwezige kwaliteiten.

Bij COURIUS begeleiden we jou en je team in het versterken van veiligheid, openheid en vertrouwen. Met onze coaching helpen we je om belemmerende patronen te herkennen, los te laten wat niet meer werkt en met meer rust en stevigheid je rol te pakken. Zodat jij niet hoeft te leiden vanuit angst of bewijsdrang, maar ruimte kunt creëren waarin jij én je team kunnen groeien. Nieuwsgierig hoe we dat doen? Lees in deze business case over de impact van onze coaching binnen het Executive MBA programma van de Universiteit van Maastricht.

Over de auteur

• 16 juli 2025
/ door
• Marco Buschman

Ik ben een energieke en uitdagende leiderschapsexpert, team- en executive coach, internationaal facilitator, spreker en auteur van de bestseller Verbindend Vermogen. Ik richt me op de (door)ontwikkeling van het verbindend vermogen van leidinggevenden, executives en managementteams in binnen- en buitenland. In mijn optreden pak ik vragen praktisch en oplossingsgericht aan. Klanten omschrijven mijn stijl als optimistisch, daadkrachtig, invoelend, gepassioneerd, resultaatgericht en inspirerend.Lees verder